«Эфку» знайшоў Пашка Жарскі ў кароўніку пад саломай пасля дубаўцаў.

Дубаўцы — партызаны брыгады Дубава, — выйшаўшы з блакады з Паліка, перайшлі праз раку Дзвінасу і сталі ў Замошшы: панабіваліся бітком у хаты і хлявы; на ферме занялі два пустыя з пачатку вайны доўгія кароўнікі пад лесам. Кароўнікі былі застолены жэрдзем і саломай, старой, даваеннай — уцеплены на зіму; салому, рассунуўшы жэрдзе ў адным і ў другім кароўніку, дубаўцы паскідалі на цвёрды, убіты яшчэ калгаснай скацінай дол, узгаілі і ляглі на яе аблогай на цэлы тыдзень. Змучаныя пасля прарыву, яны храплі на ўсю ферму, днём на гарачым чэрвеньскім сонцы пад чыстым сінім небам яны, падняўшы з-пад плота старое доўгае пашчапанае карыта, вычасанае з сасновага камля, з якога да вайны паілі скаціну і якое, лежачы высака пад плотам, не згніло, раздзяваліся дагала і мыліся, як у лазні. Мылі і адзежу, шэрую, жоўтую, бурую ад крыві, і сцялілі яе на дзядзінцы на дзірван — сушылі на сонцы.

Замошша было, лічы, пустое: ратуючыся ад немцаў, пайшло перад блакадай за Дзвінасу на Палік і цяпер пасля прарыву варочалася дамоў па адным, па два чалавекі ў дзень — перасохлы ручай пасля навальніцы збіраўся па кропельцы, і было відаць, што не збярэцца. Дубаўцы былі галодныя і ў пустых хатах падымалі ўсё ўверх дном, шукаючы, што б можна было ўзяць на зуб: жменю жыта ў лубачцы ў шафарні ці парослую бела-сінімі расткамі аж у калена старую бульбу ў варывеньках. Пасля немцаў і гэта цяжка было знайсці: адны чыстыя хаты і вытаптаныя рудыя парасчыняныя двары, усыпаныя белым курыным пер’ем і доўгенькімі жоўтымі гільзамі ад нямецкіх вінтовак, густа, кучкамі, не ступіць: колюць ногі. Дубаўцы тады пайшлі па гародах і па жоўтых ад пяску загонах пад соснікам, пайшлі з доўгімі шампаламі ад пэтээраў — паролі зямлю, шукаючы закапаныя — схаваныя ад немцаў — куфры і кадзі з жытам. Знайшоўшы, сушылі жыта на бляхах у печы, малолі па чарзе ў жорнах дзень і ноч, саставіўшы аўтаматы дзе-небудзь у парозе: учынялі хлеб у дзежах, закасаўшы рукавы, і, не даўшы яму добра падысці, клалі на драўляныя лапаты буханкі і неслі ў натопленыя печы ў дымны і чадны ад памяла дух. Гарачыя яшчэ, не даткніся, буханкі кроілі на ацеслівыя лусты, накладалі на бляхі і ставілі ў печ — сушылі сухары.

І так — па ўсёй вёсцы.

Напакаваўшы сухарамі рэчмяшкі — палатняныя торбачкі з папрывязанымі знізу за ражкі аборкамі і сціснутымі зверху пятлёй — і падчысціўшы на градах пад хлявамі зялёную лапушыстую мультанку і леташняе сухое пучча на гарышчах, дубаўцы праз тыдзень зняліся і пайшлі назад у свой раён: Віцебск, казалі, быў ужо заняты нашымі.

Пасля іх асталіся раскопаныя ямы ля лесу з парасчынянымі парожнімі куфрамі, запыленыя мукой жорны ў сенцах, павыскрабаныя дзежачкі і чыстыя, прапахлыя падгарэлым ржаным хлебам бляхі на прыпечках.

І разгоеная салома ў кароўніках, дзе яны спалі.

У разгоенай саломе ў першым кароўніку Пашка Жарскі і знайшоў «эфку». Новенькую, чорненькую, як жук, з бліскучым рычажком і колцам на бліскучым, аж пырскаў на сонцы, шпяньку; з чырвоненькім пахнючым, калі адкруціш, запалам усярэдзіне. «Эфка» была рубцаватая і цяжкая: апусціў за пазуху — выцягнула з-пад дзяжкі кароценькую старую чорную картовую рубашку і грукнула аб зямлю, як камень.

«Эфку» ён знайшоў не адразу. Прыбегшы ў кароўнік самы першы, нават апярэдзіўшы Вайду Толю — Бізуню, ён доўга поўзаў па саломе на каленях, падымаючы яе пластамі і перасяваючы рукамі дробную пацяруху — у вочы і ў горла лез чорны, едкі пляснівы пыл ад перацёртай саломы. Спачатку трапіліся пад пальцы патроны ад нашага аўтамата — кароценькія, з тупымі насамі, яны ляжалі ў жмені, як боб; калі ён падносіў іх да вачэй — блішчэлі пад сонцам, што праціснулася праз дзіркі ў страсе, як жар. Ад іх, здавалася, было горача ў пальцы, і ён доўга не дзяржаў іх на далоні — сыпаў за пазуху, дзе яны ціхенька бразгалі і свяжылі голае цела холадам, што каменьчыкі. Пасля пачалі трапляцца патроны ад нашай вінтоўкі, чырванаватыя, з кулямі, афарбаванымі на кончыках у чорнае з чырвоным, з чырвоненькімі, залітымі фарбай капсулямі на пятцы. Ад патронаў абвісла рубашка на жываце — вось-вось вышмыкнецца з-пад дзягі, як усё роўна ад агуркоў, нарваных з чужых град, але ён сыпаў і сыпаў і кароценькія і доўгія патроны за пазуху, як струкі гароху. Пад рукі трапіліся кавалкі бінту, рудога, акрываўленага; складны ножык — паляцеў за пазуху, бразнуўшыся ціха аб патроны; бітыя друзалачкі толу, як цэру з бярозы; разабраны дыск ад ручнога кулямёта — дзве чорныя талеркі; стаптаны нямецкі чаравік з цвічкамі на падэшве і з дротам замест шнурка; жоўтая папера; кавалачак бікфордавага шнура, апаленага, пустога, — усё адлятала набок пад сцяну: ад іх не было радасці. Радасць была толькі ад новых, жоўтых, відаць, нядаўна скінутых з парашутам патронаў. І калі нарэшце ён знайшоў «эфку»: апёрся даланёй пад саломай, як на камень, ён ухапіў яе і, як патроны, кінуў за пазуху: каб раптам ніхто не згледзеў. Але рубашка вышмыкнулася з-пад дзягі, і разам з «эфкай» пад ногі на салому вытрасліся патроны. Падперазаўшыся нанава, ён хуценька сабраў за пазуху патроны, а «эфку» трымаў у руцэ, як вялікае качча яйка падняў з купіны на балоце з гнязда. Толькі не блакітнае, а чорнае…

Узгоеная салома ў кароўніку праціўна пахла мышамі, на загуменні, здалося, чуваць былі галасы, і ён, асцярожна ступаючы па саломе, пайшоў да дзвярэй: баяўся, што яго могуць застаць з «эфкай».

З чыстага сіняга і высокага неба з-пад белага сонца, якое ўжо ладна адарвалася ад лесу, сыпалася гарачыня: на шчокі, на закасаныя рукі, на босыя ногі. І ўсюды было ціха: у вёсцы, на ферме, на загуменні. Дубаўцы пакінулі вёску, відаць, додніцай — зняліся і пайшлі. Не было чуваць ні гоману, ні крыку, ні бразгату, як перш; не ляпалі вароты, не кракталі асверы і не валілі на зямлю густыя чорныя дымы ад смаляных дроў. У дадатак — не рыкала скаціна, не галяшылі пеўні, нават птушкі не пелі. Вёска — як вымерла. І ў гэтай цішыні і спакоі паднялося раптам на загуменні між дробнага бульбоўніку воблачка сівога пылу, павісла над дарогай, якая вяла за гумны ў канец вёскі, і з-пад яго, як мышы з-пад капы сена, пачалі выскокваць дзеці — Вайды ўсе да аднаго, — беглі на ферму, як на пажар. Відаць, заспалі…

Першы, адарваўшыся ад астатніх, растапырваў шырака ногі, як перакідваў сажань, сам Вайда Толя — Бізуня. Ён ужо добра быў відаць на загуменні: стрыжаная пад машынку з адрослымі шчотачкай, як атава пад плотам, валасамі, з шырокім тварам — блішчыць на сонцы, з вузкімі прыплюснутымі вачыма. Яму было дванаццаць гадоў — на два гады старэйшы за яго, Пашку Жарскага. Звалі яго Бізуня: у Даўгынаве, дзе яны жылі перш усёй сям’ёй, пакуль яго старэйшы брат не перайшоў з паліцыі ў партызаны, Вайда Толя краў у паліцаяў патроны, за што яго, злавіўшы, паліцаі лупілі бізунамі, пасля чаго ён стаў заікацца: «П-па-лучыў б-бізуня…» Яго і сталі зваць Бізунем… Яго брата высачылі паліцаі, і ён перабег у партызаны. Яны ўсе, Вайды, ратуючыся, перабеглі тады разам з Даўгынава ў Замошша: бацька — высокі худы Вайда Ігнась; маці — маленькая, тоўсценькая, кругленькая, з чырвонымі поўнымі шчокамі — Вайда Анеля; пасля дзеці, маладзейшыя адзін аднаго гады на два — Вайда Толя, Вайда Казя — чорненькі, пузаценькі, касы на адно вока, рослы, Толю па плячо, гадоў дзесяці; Вайда Збысь — цененькі, як дубчык, з выцмуглым ладным носам, са светлымі, як у Анелі, валасамі: Ігнась быў чорны; Вайда Здзісь — святлейшы за Збыся, з поўненькімі, як у маці, шчокамі — пускаў увесь час з носа і рота бурбалкі, у доўгай палатнянай кужэльнай кашулі да калень, без штаноў: большыя насілі пафарбаваныя ў мучанічніку чорныя палатняныя штонікі; і Вайда Рымуся — светленькая, вочкі сіненькія, чыстыя; валосікі беленькія, дробненькія; шчочкі, пальчыкі на руках і калені вымазаныя ўсягды ў гразь; у такой жа самай палатнянай, толькі вузенькай і кароценькай — сагнецца — усё відаць — сукянёшцы. Беглі яны з Даўгынава праз Вілію і праз лес ноччу — у Ігнася двое на руках, у Анелі двое, Вайда Толя бег сам — не схапіўшы нічога з хаты: ратаваліся. Не пабеглі б — іх бы ўсіх расстралялі і спалілі б разам з хатай… Іх паставілі партызаны да старой Петрусіхі; вёска іх прытуліла, і яны, прыбегшы ўвосень, пражылі ў Замошшы зіму і вясну, выжылі і налета: не пайшлі з вёскай на Палік, асталіся ля дому ў Цянях у балоце — і выжылі. Усе з вёскі, хто не пайшоў на Палік, і ён, Пашка Жарскі з хворай маці, — уцалелі. Старэйшага сына Вайдаў забілі недзе зімой, калі бралі гарнізон у Мільчы: прывязлі на санях і ўнеслі ў хату адубелага. У вёсцы іх усіх звалі Вайдамі, а каб не блытаць аднаго з адным, да Вайды дабаўлялі імя: Вайда Толя, альбо Вайда Тудзеля — пасля паліцэйскіх бізуноў ён заікаўся і не выгаворваў словы: на кудзелю гаварыў тудзеля; Вайда Казя, Вайда Збысь, Вайда Здзісь, Вайда Рымуся, альбо Айдарымуся; нават старых, бацьку і маці, звалі Вайда Ігнась і Вайда Анеля. Жылі яны пасярод вёскі, а ён, Пашка Жарскі, з канца, ля самай фермы. Калі пайшлі дубаўцы, ён і пашастаў першы па кароўніку, апярэдзіўшы Вайду Толю — Бізуню — і набіўшы патронамі запазушша. Патроны можна было яшчэ «падзяліць»; пасля, паклаўшы патрон на пляскаты камень, лупіць па ім другім пляскатым каменем з высокага частаколу: страляць на ўсю вёску, а «эфку» Бізуня адразу забярэ…

«Эфку» трэба было хаваць…

Над галавой загудзеў камень, стукнуў у шчыт у свірне, як усё роўна стрэліў — воддаль двух кароўнікаў стаяў пусты калгасны свіран — і ўпаў на падарожнік пад ногі. Вайда Толя «біў» са сваёй пушчалкі па ім — «вёў агонь». Было відаць, як ён згінаецца, падымае з-пад ног камень, кладзе яго ў пушчалку — у чорнае скураное гняздо паміж дзвюх аборак, — раскручвае пушчалку і кідае з яе камень. Камень ляціць і пяе, як куля…

Вайда Толя не мог дараваць, што нехта першы палазіў па ферме пасля партызан. Пасля таго як ён уцёк з Даўгынава, ад яго стагнала ўсё Замошша. Лазіў увосень па садах і па градах; краў у хлявах з-пад курэй яйкі і піў іх сырыя; не хадзіў, а бегаў вечна з пушчалкай у руках і біў вокны. Знайшоўшы ў Віры ржавы ствол ад вінтоўкі, адрэзаў напільнікам канец і зрабіў сабе самаробны пісталет. Страляў з аўтаматных патронаў сарок, варон, бацяноў, курэй, сабак… Калі стаялі ў вёсцы партызаны — і дняваў і начаваў з імі. За што за якое — але яны ўсягды давалі яму страляць. А любіў ён страляць, як чорт ведае што, і страляў ужо з вінтоўкі — з нашай і з нямецкай, з аўтамата, з ручнога кулямёта, з сэвэтэ, з пісталета, — з усяго таго, што было ў партызан. Толькі з пэтээра ён не страляў — у партызан было мала патронаў; а з зялёнага кулямёта, з таго, у які трэба заліць вады перад тым, як страляць, ён хацеў «пусціць вочарадзь» сам, нават ленту дастаў са скрыначкі, але яго партызаны ўзялі за вуха і завялі праз вёску дамоў да бацькі… Самаробны пісталет быў недзе ў яго і цяпер; была ў яго і новенькая цынкавая скрыначка патронаў ад нашай вінтоўкі — украў у кутузаўцаў, калі тыя дзялілі скінуты ноччу перад блакадай парашут; былі і нямецкія патроны ў абоймах — цэлы кошык у хлеве пад сенам. Не было ў яго толькі гранат — глушыць рыбу. Хваліўся, што ён кідаў гранаты на Віліі: нямецкія — з доўгімі драўлянымі ручкамі: адкруціў крышачку ў пяце на ручцы, тузануў за шнур і шпурнуў пад лазу ў вір… Рыбы пасля глухога выбуху і белага слупа вады аж бела ў рацэ. Хваліўся, што кідаў і нашы «эфкі», вырываючы драцяное кольца, але пасля іх не было рыбы: «эфкі» дзёрлі з карэннем і лазу з берага і аер са дна; секлі высака ўгары альшэўнік і рвалі на кавалкі плотак у рацэ — пасля выбуху мутная вада вірыла, як зацірка ў гаршку на агні ўперамешку з пасечанай на кавалкі рыбай… Доўга пасля была белая ад лускі рака… Кідаў ён гранаты ці бачыў, як кідалі, — ніхто гэтага не знаў.

Гудзела над галавой каменне, і крычалі ў пыле ўсе малыя Вайды — пёрліся, каб скарэй наваліцца на яго гамузам. І так шкада зрабілася «эфкі»: новай, халоднай, цяжкай, рубцаватай, якой ніколі не дзяржаў у руках за ўсю вайну… Што ён — сам яе не кіне ў раку? Не зможа глушануць рыбу?

Уцякаць было позна; ды і куды ўцячэш ад Бізуні?

Хаваючыся, ён скочыў за свіран, за вугал, і цяпер толькі згледзеў, што свіран высака падняты ад зямлі і каменне ў падмурку толькі па вуглах. Дастаўшы з-за пазухі «эфку», ён сціснуў яе ў руцэ — чуць ашчапіў пальцамі — і засунуў ля камення пад ніжняе вянцо — глыбака, як дастаць рукой. Зірнуўшы, убачыў яшчэ бліскучую дужку. Справіўся яшчэ падняцца і абабіць з калень сухую шуму і пясок… І тут яго схапіў за грудзі Вайда Толя і, падставіўшы ззаду нагу, піхнуў з усёй сілы. Ён ляцеў дагары і чуў, як бразгаюць ля ног патроны — пасыпаліся з-пад рубашкі. Стукнуўшыся галавой аб цвёрдую зямлю, ляжаў і не ўставаў: цёмна стала ўваччу.

— Пат-троны… бляха… Кароўнікі абчысціў… Падымайся і вытрасай усе да аднаго.

Закруціў пад вуглом вецер, сыпануў у вочы чорнай сухой патрухі. Пашка Жарскі заплюшчыўся і пачаў падымацца, памалу-памалу: балела галава. Крычалі немаведама што, збіраючы ў траве патроны, Вайда Казя і Збысь са Здзісем. Адскочылася да плота і выставіла свае вочкі-васількі з высокай мятліцы і лебяды Вайда Рымуся. У роце і ў жменьцы ў яе было поўна шчаўя — доўгага, зялёнага, якое расце на загуменні на межах у густой высокай траве.

Калі ён падняўся, Вайда Толя паставіў яго «смірна», задзёр яму ўгару рукі і, выцягнуўшы з-пад дзяжкі рубашку, абмацаў усяго з верху да нізу.

— Сабр-раць патр-роны!.. — закамандаваў ён. — І ўзяць з сабой. Ножык бяру сабе… Табе, смаркач, халоднае аружые не спатрэбіцца…

Чацвёра Вайдаў, нават Рымуся адной ручкай — у другой заціснула шчаўе — сабралі патроны ў прыпол Вайду Казю. Ён стаяў з імі ў прыполе, як усё роўна яму насыпалі маладой бульбы, накапаўшы ў гародзе.

— Не рассып! — камандаваў Вайда Толя, і Вайда Казя падняў вышэй падол з патронамі. З-пад палатнянай рубашкі ў яго паказаўся беленькі стручок, і ўсе засмяяліся. Вайда Казя нагнуўся, але падала не апускаў: баяўся рассыпаць патроны. — Цяпер усе марш у кароўнікі. Робім вобыск. І ты… — піхнуў ён Пашку Жарскага ў плечы. — І глядзі ў мяне. Калі яшчэ што выцягну з-за пазухі…

Толькі цяпер Пашка Жарскі згледзеў, што Вайда Толя быў як «камандзір»: цераз плячо ў яго вісела кірзавая сумка, у ёй, чуваць было, нешта бразгала: можа, яго пісталет з патронамі, а можа, пазбіраныя на дарозе адумыслыя круглыя каменьчыкі, якія ён пускаў з пушчалкі. Ад сумкі, прычэплены з аднаго і з другога боку, звісаў беленькі бліскучы нямецкі ланцужок-шомпал. Дагэтуль у яго не было ні сумкі, ні ланцужка. Чым не камандзір? Не хапала толькі пісталета збоку, як у партызан, і гранаты, якую можна было пакласці ў мяшэчак і павесіць на жываце на дзягу… Ён ніколі яшчэ не меў сваёй гранаты і цяпер, відаць, думаў яе знайсці: рваўся ў кароўнікі. Прыплюснутыя вочы ў яго гарэлі, шырокі твар сцякаў потам, з разяўленага рота, з абвіслай ніжняй губы цякла сліна — яму на рукі і на сумку.

Ён пабег наперадзе да першага кароўніка і расчыніў адны і другія дзверы, каб было відней. Адзін толькі Вайда Казя з задзёртым падалом астаўся стаяць у парозе — дзяржаў патроны, — астатнія Вайды і з імі Пашка Жарскі з крыкам і піскам кінуліся ў салому і сталі падкідаць яе ўгару і рукамі і нагамі, падняўшы праз хвіліну пыл, што свету не было відаць.

Патроны ніхто не знаходзіў.

— Смар-ркачы! — крычаў Вайда Толя. — Хрэн з імі, з патронамі… Грайснаты шукайце… — у яго ўпіраўся ў зубы, не месцячыся ў роце, доўгі язык, і ён каверкаў словы. — Рукамі зверху мацайце. Грайснаты цвёрдыя, як каменне…

Сам ён, лёгшы на спіну, пачаў качацца па саломе ад сцяны да сцяны, і разам з ім качалася яго чорная кірзавая сумка і белы ланцужок. Качаліся па саломе і ўсе Вайды, гледзячы на яго; качаўся і Пашка Жарскі; пасля, узлаваўшыся, падкідалі салому вышэй галоў, перасыпалі патруху на пальцах; перааралі нагамі і перабаранавалі пальцамі ўвесь першы кароўнік — ніякага ўлову: гранат не было. Знайшлі толькі два пагнутыя жоўтыя патроны ад нямецкай вінтоўкі, і ўсё.

— П-падпаліць бы к чортавай мацеры!.. Толькі няма чым… — Вайда Толя вылаяўся, як стары, адшпіліў сумку, адагнуў пругкае кірзавае вечка, высыпаў з яе дробненькае белае каменне пад ногі, і Вайда Казя перасыпаў яму ў сумку патроны з падала. Вайда Толя зашпіліў сумку і яшчэ раз вылаяўся:

— У д-другі к-кароўнік, б-бляха… Не знойдзеце грайснаты — галаву адкручу кожнаму і зад заткну, як затычкай…

І ў другім кароўніку паднялі салому і пыл. Качаліся, перасявалі праз пальцы мякіну, кашлялі і перхалі, наглытаўшыся трухі, але не знайшлі ні гранат, ні патронаў. У другім кароўніку ў саломе былі толькі бінты — рудыя, чырвоныя ад свежай крыві, скомканыя ў жмуты і расцягнутыя на ўсе рукі; валяліся кавалкі ваты, рудой, аж чорнай, пахлі ёдам і яшчэ нечым едкім і горкім. Гарката лезла ў нос і шчыпала ў горле.

У другім кароўніку ў дубаўцаў, відаць, ляжалі адны раненыя.

— П-падпаліць усё к ч-чортавай мацеры… Б-бляха…

Пад саломай у другім кароўніку былі адны мышы — і вялікія, і малыя. Шэранькія, буранькія, з маленькімі бліскучымі чорнымі вочкамі, яны пішчалі пад саломай і беглі з-пад ног да сцен у норы. Падымала ўгару босыя ножкі — адну, тады другую — і пішчала, як мышы, маленькая Рымуся.

Узлаваўшыся, што нічым не ўдалося пажывіцца ў двух кароўніках, Вайда Толя пачаў душыць мышэй — таптаў босымі нагамі. Згледзіць мыш, падскочыць, ступіць нагой, пакаўзнуўшыся на ёй, жывой, як на лёдзе, і, лаячыся, валіцца ў салому. Мышы кусаліся, акрывавілі яму пальцы на назе, і ён звярэў, мацюкаўся і крычаў на ўвесь кароўнік. Цяпер усе глядзелі толькі на яго: пасталі і ўтаропіліся. Для Вайды Толі, здавалася, нічога цяпер на свеце больш не было: толькі мышы. Забыўся ён на патроны, якія бразгалі ў яго ў сумцы; на гранаты, якія ўсю вайну шукаў, так і не знайшоўшы; ён цяпер, як прагавіты кот, душыў мышэй — расціскаў босай пятой — і, хапаючы за хвост, кідаў іх у дзверы — дзецям пад ногі. Вялікую сівую мыш з белым, як у малацэ, вушкам ён ніяк не мог задушыць — ступаў пятой, а мыш вышмыквала з-пад яе, што ў ката з лап; ён злаваў, мацюкаўся, і ў яго з рота яшчэ больш цякла сліна. Мыш з белым вушкам пішчала на ўвесь кароўнік; закрычаў і ён нема: па вялікім пальцы на назе ў яго пацякла кроў. Ён пабег на двор, на траву, кульгаючы і падскокваючы на адной назе, і яны ўсе пусціліся за ім. Згледзелі, што па траве, расхінаючы лісце падарожніку, бяжыць сівая мыш з белым вушкам. Вайда Толя цяпер баяўся ўжо прыціскаць яе нагой, падымаў з зямлі каменне і кідаў у яе, не могучы лучыць.

Сівая мыш з белым вушкам бегла хутка, яны ледзь паспявалі за ёй. Мінуўшы першы кароўнік — не пабегла ў расчыненыя дзверы пад разгоеную салому — яна павярнулася да свірна. Вайда Толя быў ужо дагнаў яе і занёс над ёй нагу, каб ціскануць апошні раз, не пабаяўшыся востранькіх зубоў, але яна і на гэты раз вышмыкнула ў яго з-пад пяты і шуснула пад свіран — якраз тым месцам, дзе нядаўна ляжаў распластаны на траве Пашка Жарскі. Вайда Толя як бег за мышшу, так і расцягнуўся на траве, высалапіўшы язык і выцягнуўшы пад вугал руку, як кот лапу, каб учапіцца за мыш кіпцямі. Здурнеў, ці што? Пасля раптам аціх, выпрастаўся роўненька, што прут, застыў, нават сліна перастала цячы ў яго з рота, застылі і ўсе, нагнуўшыся над ім, тады памалу пачаў адсоўвацца назад, і ўсе згледзелі, як ён, стаўшы на калені, падняў з зямлі руку… У руцэ была чорненькая з наліплай сырой зямлёй, сівой патрухай і дробненькім павучыннем «эфка». З белага бліскучага рычажка і кругленькага колца ім усім сцебанула па вачах яркае калючае сонца…

— Б-бляха… — Вайда Толя вышчарыў зубы, вочы ў яго ўтапіліся недзе за шчокі ад радасці; ён хацеў падняцца з калень на ногі, але яму на плечы скочыў Пашка Жарскі, і яны, счапіўшыся, пакаціліся клубком па траве пад плот у лебяду і канаторжнік. Толькі рука ў Вайды Толі была выцягнута з «эфкай», заціснутай у пальцах, і яе, намагаючыся, хацеў вырваць Пашка Жарскі. Яны качаліся па траве — пад плот у лебяду і назад на дарогу на каменне, — саплі, дзёрлі ногцямі адзін аднаму рукі, шыю, шчокі і не маглі даць адзін аднаму рады. За імі бегалі ўслед усе меншыя Вайды — ад свірна да плота і назад пад свіран. Вайда Толя змогся на траве, соп; лавіў, каб сцяць Пашку Жарскага за горла, і не мог; на мокрыя ад поту твары ім абаім паналіпала пяску, насыпалася ў рот, і яны плявалі адзін на аднаго і не маглі адплявацца. Скруціліся ў адно, нібыта хто іх аплёў калючым дротам — каб, здавалася, і хацеў разняць — не разнімеш. Толькі рука з заціснутай «эфкай» адтапырвалася далей, і за ёй цягнулася другая рука — карацейшая — вось-вось дастане да маленькага бліскучага колца…

«Эфка» грукнула на дарозе аб камень. Бразнула колца…

— Лажысь!.. — закрычаў Вайда Толя нейкім дзікім голасам. Тады яны адразу адпусцілі адзін аднаго і ўскочылі на ногі. «Эфка» асталася ў Вайды Толі.

— Станавісь!.. — закамандаваў ён. — Цяпер увесь Вір мой. Б-бляха… — вочы ў яго зноў паявіліся з-пад шчок і загарэліся. Заміргалі павечкі, атрасаючы пясок. Пасля ён пакруціў «эфку» ў далонях і пачаў здзьмухваць з яе пясок і дробненькую травіцу. Пад сонцам на далані ў яго «эфка» чарнелася, як сажа…

2

Вада ў Віры была чорная, круціла пад вербалозам белую, як ад сырадою, пену і блішчэла, пераліваючыся на сонцы, каструбаватай луской. Здавалася, вялікая рыбіна б’ецца між берагоў і дыхае вялікімі жабрамі.

Рака цякла з далёкай пушчы, віляла часта між старасвецкіх альшэвін на лагах і балотах, пакідаючы на загібах круглыя глыбокія цёмныя віры. Самы большы, Вір — і лог ля яго і балота звалі Вірам — быў недалёка ад вёскі за балотцам — старым разгатым лазняком і маладым альшэўнікам. На ім яны вымазалі ў рудую гразь босыя ногі аж па калені.

У рацэ вяліся шчупакі, плоткі, яльцы, ментузы; ля вёскі на мялейшым — сліжыкі, якіх калолі відэльцамі і лавілі рукамі — прыціснеш зверху жменяй — і дастаеш разам з пяском; курмялі і сіляўка — гэтых лавілі кошыкамі. У Вір ніколі ніхто не лез ні з сеткай, ні з броднем — было глыбака, хата, казалі, магла схавацца: ні Вайда Толя, Ні Пашка Жарскі ні разу не дасталі дна, калі, купаючыся, давалі з берага нырца.

З берага цяпер добра было відаць, як глыбака ў чорным Віры, падсвечаным знізу жоўтым дном, хадзіла плотка — касякамі.

Не крануты касой перастоены лог блішчэў пад ранішнім сонцам павучыннем і пераспелай мятліцай. Ад разагрэтага за лета балота пахла наўкола рабінкай і валяр’янавым коранем; з сівога неба ляніва змахвалі смугу застылым крыллем засмяглыя за свой век канюхі. Пасля адтуль, дзе кружылі канюхі, пайшлі самалёты — зусім блізка за ракой над балотам, — на іх былі знаць чырвоныя зорачкі. Самалёты заслалі ўсё неба; ад іх пабег цень па сівым лагу і па бліскучым Віры.

Пішчалі Збысь са Здзісем; аставалася ззаду Рымуся, і на яе крычаў Вайда Толя. Тады яна даганяла іх: прабяжыць, стане, выцера ад гразі ножкай ножку і зноў даганяе Вайду Казю, каб схапіць яго за руку. У ручцы ў яе было шчаўе — як сціснула ў жменьку на загуменні, так і не выпускала. Змарыўшыся, яна засела ў балоце, і яе нёс на руках Вайда Казя.

Падбегшы да Віру, яны ўселіся на нізкі бераг і, апусціўшы ногі ў ваду, паласкалі іх ад свежай гразі; адна толькі Рымуся не даставала з берага ножкамі да вады. Памыўшы ногі, адбегліся недалёка, як на хату, за сухі бугарок, парослы сіўцом і вобаратнікам — адаслаў Вайда Толя, — і ляглі, павытыкаўшы адтуль галовы, як ваўчаняты з ямы. Сам ён мітусіўся ўсю дарогу, калі ішлі да Віру. І цяпер бегаў па беразе, як сабака; зачырванеўся, з твару ў яго цёк пот і з рота сліна на рукі і на чорную «эфку». Ён выціраў пахвілінна то пот, то сліну, то «эфку». Яе ён сціснуў у нейкім палахлівым утрапенні ў свае доўгія дзіцячыя пальцы — была відаць толькі бліскучая дужка і маленькае колца — біла па пальцах.

— Б-бляха!.. Згінайце галовы і растапырвайце падалы… Рыба мая!.. — закрычаў ён і чмякнуўся на сівец за бугарком. Разам з ім чмякнулася і цяжкая ад патронаў чорная сумка, акручаная бліскучым ланцужком. Згледзеўшы, што ён нешта збіраецца рабіць з «эфкай», да яго папаўзлі ўсе Вайды; ён, мацюкнуўшыся, адагнаў іх назад ад бугарка.

Пачуўшы крык і тузаніну на беразе, на лагу запішчалі кнігаўкі. Насіліся як учадзелыя; над бугарком апускаліся нізка-нізка да зямлі, гатовы былі зачапіць крыллем галовы.

— Па в-ворагу!.. Пяском па чэрапе!.. — закрычаў Вайда Толя высокім, асіплым ад страху голасам і, ускочыўшы на калені, выцягнуў уперад правую руку з «эфкай» — рука дрыжала, і траслася «эфка», зачапіўся вялікім пальцам левай рукі за колца, тузануў яго з усёй сілы, якую толькі меў… Ён ніколі не кідаў «эфкі», але ведаў, што пасля гэтага будзе стрэл, пачуўшы які, трэба размахнуцца і кідаць гранату, не дзяржаць ні секунды… Але над вухам трэснуў такі востры і дзяркаты стрэл, якога ён ніколі не чуў, страляючы і з пісталета і з вінтоўкі — здалося, сарвала з галавы чэрап, — і ён, забыўшыся на ўсё, спалохаўся і, замест таго каб тут жа шпурнуць «эфку» ў Вір пад вербалоз, а самому ўпасці на зямлю за бугарок і ўткнуць галаву ў сівец, прарэзліва закрычаў і адкінуў яе ад сябе, як усё роўна гадзюку, якую раптам выцягнуў з-пад карча. «Эфка» пакацілася з бугарка і схавалася ў белай дзяцельніцы, як дзікае качаня, уцякаючы з гнязда.

Ён ведаў, што яна вось-вось рване, і, падняўшыся на ногі, скочыў з берага ў раку. Ля Віру пад высокім берагам было намыта белага пяску — астраўком: там можна было стаць, купаючыся, адтуль можна было даць нырца. Ён і скочыў туды, на пясок пад бераг. Згледзеў яшчэ, як з-за бугарка паказаліся дзіцячыя галовы…

— Хавайся, б-бляха!.. — крыкнуў ён і захліпнуўся ад свайго крыку.

І хай бы ён лепш не крычаў…

Вайды, усе чацвёра, спужаўшыся, падняліся на бугарку, каб перабегчы пад бераг — туды, дзе схаваўся ён. З ім — смялей…

Іх, усіх чатырох, у яго на вачах як усё роўна карова языком злізала… Выбуху ён не пачуў — заткнула толькі вушы нечым гарачым…

Калі ён пасля вылез з-за берага, на зямлі, дзе схавалася была ў дзяцельніку «эфка», у неглыбокай ямцы блішчэла ўскалочаная чорная гразь. Белыя галоўкі дзяцельніцы ля яе былі чырвоныя ад крыві… На бугарку, на белым сіўцы, валяліся кавалачкі парудзелага палатна ад адзежы — хліпалі пад ветрам — і ляжала Рымусіна маленькая беленькая — сышла кроўю — ручка па локаць з заціснутым у жменьку прывялым шчаўем з загумення…

З-за бугарка падняўся на ногі Пашка Жарскі — не пабег хавацца пад бераг і астаўся жыць.

З чорнай ямкі доўга ішоў сівы дым. Над логам шалелі ад крыку кнігаўкі, сабраўшыся як усё роўна з усёй зямлі — угары ад іх ажно краталася неба. Чорныя канюхі падняліся да самага сонца і згарэлі…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Хавалі Вайдавых дзяцей назаўтра. Вайда Ігнась з Анеляй думалі пахаваць іх у адным дамаўі — дзе возьмеш дошкі, — але вёска не захацела, заўпарцілася. І тады Вайда Ігнась зняў на ферме ў першым кароўніку адны і другія дзверы і збіў са старых дошак чатыры маленькія дамаўі.

Іх аднеслі на могілкі і закапалі бабы — восем баб, якія знайшліся ў вёсцы. Вайда Ігнась і Анеля дамаўя не неслі — у вёсцы свае не насілі ніколі ні дамаўя, ні вечка…

Вайда Толя на могілкі не пайшоў: прагналі бабы «з воч далоў…».

3

Цэлы тыдзень Вайда Толя не выходзіў нікуды з дому.

Праз тыдзень праз вёску пайшлі нашы. Гаварылі, што яны — і танкі і машыны — ужо даўно ідуць па шашы з Плешчаніц на захад, але праз вёску яны пайшлі толькі цяпер: праехала легкавая машына з адкрытым верхам, з афіцэрамі ў бліскучых жоўтых пагонах — на каленях у афіцэраў ляжалі аўтаматы — і за машынай, пачакаўшы, пайшоў абоз. Паркі коней, шэрыя, у яблыкі, чорныя, гнядыя, запрэжаныя з аднаго боку дышля і з другога, цягнулі вялікія калёсы з вялікімі заднімі коламі — вышэй плота. На калёсах, адкрытых і прыкрытых брызентам, ляжалі зялёныя скрынкі і скрыначкі, катушкі кабелю, нечым поўна набітыя мяхі, вяроўкі, шлеі, катлы, вёдры, кацялкі… Зверху на мяхах ківаліся аўтаматы з жоўтымі прыкладамі і брызентавымі рамянямі і сядзелі высока на скрынках салдаты ў выгаралых гімнасцёрках з пакамечанымі пагонамі, у злінялых пілотках, расхрыстаныя, загарэлыя, чорныя з твару, вусатыя, з пасівелымі валасамі. У вёсцы яны не станавіліся; паварочвалі адразу да маста, але не ехалі на мост, а зварочвалі з дарогі і, пераехаўшы брод — паілі коней, — падымаліся з ракі і ехалі берагам аж на выганчык. Падвод было многа, яны занялі і альшэўнік, і лог па гэты бок ракі ля вёскі, і выганчык на тым баку аж да балота. Якраз вечарэла, сонца садзілася за вёску, і ў вячэрняй цішыні заржалі распрэжаныя коні; забразгалі цуглі і вёдры, зазвінелі глухім звонам катлы, застукалі тапары, затрашчаў на балоце альховы сухастой і задымілі на адным і на другім беразе ракі агні над катламі.

Нанач на лог і на выганчык лёг туман, схаваў з вачэй і коней і калёсы, толькі доўга яшчэ — да самай недзе поўначы — гарэлі агні за ракой: уверх высака ляцелі іскры і доўгія цёмныя цені калыхалі густы туман і мрок. Доўга былі чуваць адтуль людскія галасы.

І хацелася Пашку Жарскаму пайсці туды — пабегчы з двара і сядзець упобачкі з салдатамі ля агню, як перад вайной з калгаснымі начлежнікамі, сцюцюрыўшыся, падагнуўшы да грудзей калені і паклаўшы на іх галаву.

Але Пашка не пайшоў: ён цяпер баяўся ісці з двара, а ў хаце стагнала хворая маці.

Усю ноч іржалі ў тумане коні. Раніцай усходам сонца абоз зняўся і неяк надта хутка схаваўся на грэблі. Туман над пустым выганчыкам падняўся ўгару, і было відаць, як на начных вогнішчах курыцца сівы дымок.

Калі абоз з’ехаў з грэблі, усюды стала пуста і ціха: на лагу, на выганчыку і ў вёецы. І ў гэтай цішыні з туманам і з лёгкім ветрыкам, што пацягнуў з-за ракі, на дварэ запахла вараным мясам — густа і востра, як пахла ў партызан з гаршка, калі яны даставалі яго з печы і садзіліся ў хаце за стол.

Пашка Жарскі не выцерпеў: забыўшыся, што яго нікуды не пускае маці, сарваўся з двара і пабег гародам на лог. На лагу за платамі былі зблэчана трава і знаць сляды ад падкоў і калёс, курэла вуголле ў вогнішчах, валяліся драўляныя парожнія скрыначкі, кабель, шлеі ад збруі, вёдры і — ?! — ленты з патронамі ад нямецкіх кулямётаў… Доўгія, расцягнутыя, як змеі, халодныя і мокрыя ад расы… Ён іх не браў — ад яго яны нідзе не дзенуцца: ляжаць пад самым плотам. Мінаючы яшчэ нешта драўлянае, жалезнае, драцянае, нагрувашчанае ў кучы, ён бег да вогнішча, якое тлела на самым беразе ракі і над якім быў відаць здалёку вялікі чорны кацёл. Перакуліў нагамі вядро — яно было парожняе і паляцела, забразгаўшы, з берага ў раку.

Кацёл быў яшчэ цёплы — можна было пагрэць халодныя раніцай рукі, — і на дне ў ім ляжалі вялікія — па мужчынскаму кулаку — кавалкі мяса…

«Каніна…» — падумаў ён: калі бег, бачыў, што ля плота ляжаў зарэзаны маладзенькі конь… Ён падумаў яшчэ, што каніны ў вёсцы ніколі не елі, але, успомніўшы, адразу забыўся на гэта: ад голаду падводзіла духі.

Кавалак мяса быў цёплы і салодкі, і з яго капаў тлушч — на грудзі — на рубашку, на штаны, на траву пад ногі; пацёк па руках пад рукавы аж да локцяў…

— Стой! Р-рукі ўверх! Б-бляха… Тут-то ты мяне не абскакаў. З-заморак… Каніну я ўжо еў. На выганчыку за ракой…

Аглянуўшыся, Пашка Жарскі ўбачыў, што перад ім стаіць Вайда Толя, нацэліўшы на яго наш аўтамат з круглым дыскам, з жоўтым прыкладам, з брызентавым рамянём — такія ляжалі ўчора вечарам на калёсах у ваенных.

Вайду Толю Пашка не пазнаваў: на галаве ў яго была выцвілая белая пілотка, на грудзях з аднаго і з другога боку віселі шырокія, у дзве столкі, пафарбаваныя ў ваенны колер металічныя шчыты, якія, мусіць, вешалі салдаты сабе на грудзі, каб не прабіла куля, і якіх, мусіць, забыліся тут на лагу разам з аўтаматам. На шчыты з-за альшэўніку свяціла сонца — стаяла якраз над Вірам — і сцёбала па вачах, як шырокім ручніком. Пашка аж заплюшчыўся…

— К-канчай жорці… Б-бляха… На аўтамат і страляй у грудзі… — Вайда Толя пастукаў кулаком у шчыты, і яны азваліся сухім стальным звонам. — Цяпер мяне ніякая зараза не возьме. Не брала і не возьме… Можаш начапіць і сабе. Там іх, гэтых шчытоў, — Вайда Толя паказаў за раку, — груды. На ўсю вёску хопіць… А аўтаматаў больш няма-а… Аўтамат быў толькі адзін. Б-бляха… Патронаў поўны дыск. Блішчаць, як капейкі…

Вельмі хаделася ўзяць аўтамат, Пашка Жарскі аж выпусціў з рук на траву недаедзены кавалачак каніны… Аўтамат быў цяжкі — не ўдзяржаць дзвюма рукамі.

— Адыдзіся да катла, адцягні затвор і лупі мне ў грудзі… Ніякая зараза не возьме праз двайны шчыт…

Пашка Жарскі і да катла адышоўся, і падняў цяжкі аўтамат, і нацэліўся ў грудзі Вайду Толю… Колькі разоў ён хацеў стрэліць з такога аўтамата, а тут — не змог… Адвярнуўся і закрыў локцем вочы. Мусіць, што трэба было страляць у чалавека — у дрэва стрэліў бы.

— С-страляй, б-бляха!.. Клоп худы і галодны… Заморак няшчасны… Духі падцягнула, косці адны, як у падлы… Сілы не хапае на курок націснуць…

І другі раз Пашка Жарскі не змог націснуць на курок. Трэці раз ён ужо не падняў аўтамат: забалелі рукі.

— Не можаш страляць — сам надзявай шчыты, б-бля-ха… Расці трэба, заморак… Давай аўтамат…

Вайда Толя падбег, бразгаючы шчытамі, зняў іх у сябе з грудзей і павесіў абодва яму, Пашку Жарскаму, на грудзі. Шчыты былі цяжкія, ад іх аж падгіналіся калені, але віселі добра на плячах, зачапіўшыся адмысловымі выгібамі, не спадалі. Пашку зусім не хацелася надзяваць шчыты. Ён пагладзіў іх спераду далонямі — шчыты былі халодныя і мокрыя з начы ад расы.

— Вучыся, б-бляха, як трэба… — Вайда Толя паставіў яго побач з чорным катлом, сам адышоўся на сваё ранейшае месца, падняў аўтамат, як крывую чорную галавешку з-пад катла з вогнішча, доўга трымаў уперадзе перад вачыма і, відаць, стрэліў… Чорная галавешка пыхнула на канцы жоўценькім агнём і патухла. Разам з ёй патухла адразу сіняе ранішняе неба, сіняя раса на выганчыку, сіні туман над ракой і сінія вокны ў хатах у вёсцы… І бацька ў канцы грэблі з торбачкай у руках, якога правялі на другі дзень вайны ў ваенкамат…

Праз шчыты ў грудзі стукнула востра і балюча — як усё роўна той маладзенькі конь падковай, што ляжаў на лагу блізка ля плота…

Куля з аўтамата прашыла наскрозь дзве столкі браніраванага шчыта і прабіла навылёт худыя грудзі Пашку Жарскаму. Надта зблізку страляў Вайда Толя, каб ён хоць трошкі адышоўся далей…

Пашка Жарскі ўпаў на стаптаную траву ля чорнага вогнішча і чорнага катла, і яго накрылі зверху два шчыты, афарбаваныя ў ваенны колер…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Пахавалі Пашку Жарскага назаўтра побач з Вайдавымі дзяцьмі.

Вайда Толя ў той жа дзень сышоў з вёскі.

Гаварылі пасля, што відзелі яго на базары ў Даўгынаве. Нехта казаў, што бачыў на «студары» з ваеннымі. Яны злавілі яго на шашы — ішоў у Плешчаніцы: стаяў пасярод дарогі і баяўся ступіць на брук — ішоў шашой, пакуль не было бруку…

Ён баяўся ісці брукам: яму здавалася, што пад нагамі не каменне, а «эфкі» — гранаты, шэрыя, круглыя, рубцаватыя…

Пра яго больш не чулі.

З’ехалі з вёскі і старыя Вайды — невядома куды: дамоў у Даўгынава яны не вярнуліся.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

З Паліка ў вёску ўсё яшчэ прыходзілі людзі.

Iван Пташнiкаў